Пераклад з польскай мовы: Маргарыта Петухова / @margo_petukhova
Каляровая апрацоўка фота: Юлія Уладзімірская / @vjl_photo
Імя ЯНА БУЛГАКА (1876–1950) — вядомага беларуска-польскага фатографа — традыцыйна асацыюецца з фотамастацтвам. Аднак акрамя ЗДЫМКАЎ, на якіх зафіксавана цэлая гістарычная эпоха, ён пакінуў багаты літаратурны набытак. Ян Булгак — аўтар шматлікіх артыкулаў, вершаў, паэмы “Мая зямля”, падарожных нарысаў і ўспамінаў. Нягледзячы на польскамоўную абалонку твораў, аўтар адлюстроўвае непаўторную атмасферу беларуска-польскага культурнага памежжа, родныя яму вобразы. Апавяданне “Апошнія водбліскі” („Ostatnie blaski”) было надрукавана ў 1910 г. на старонках часопіса “Віленскі штотыднёвік” („Tygodnik Wileński”). Пераклад апавядання на беларускую мову публікуецца ўпершыню.
– А каб цябе хвароба!
Гэтыя словы суправаджаюць энергічныя воплескі далонню – і спуджаная муха пакідае лысіну пана Яцэнты, каб праз імгненне гэтаксама бесцырымонна ўсесціся на яго носе.
– Жыць чалавеку не даюць, праклятыя!
Сапраўды, у той дзень мухі з дзіўнай упартасцю ўзяліся за спакой пана Яцэнты. Поўзаючы па яго голым чэрапе, што свеціцца, як анатамічны прэпарат, штохвілю будзяць яго з прыемнай дрымоты ў глыбокім, выгодным фатэлі. Дарэмна сіліцца адмахнуцца ад іх галінкай і дарэмна, раздражнёны, трасе галавой, каб хоць такім спосабам спыніць нястомныя вандроўкі мушынага племені. Адагнаныя, падлятаюць з дакучлівым гулам і яшчэ большым роем усаджваюцца праз імгненне на прадмет сваіх старанных даследаванняў – няшчасную лысіну.
А нізкае сонца грэе вельмі міла, залівае лагоднымі промнямі шырокі звялы і зморшчаны твар старога, з цікаўнасцю зазірае ў маленькія бляклыя вочы, якія жмурацца, падштурхоўваючы да салодкай дрымоты. Набліжаецца вечар… Вось і мухі, як быццам бы, троху супакоіліся…
Павекі пана Яцэнты павольна заплюшчваюцца, з паўадкрытых вуснаў выходзіць подых усё больш размераны і глыбокі. Пабляклы гальштук пачынае падымацца ў рытме з кляпамі заплямленага сурдута, на твары пасяляецца спакой і нерухома застывае, раўнамерны подых пераходзіць у працяглы храп… Пан Яцэнты спіць…
На балконе пануе ціша. Перарывае яе толькі рэдкі грукат дрожак па няроўным бруку прадмесця альбо крокі нячастых мінакоў. Сонца садзіцца. Яго касыя промні праходзяць праз густыя дрэвы прылеглага садка; крывавымі плямамі гуляюць па твары спячага, па шэрай, патрэсканай сцяне дома, гінучы сярод сухотных пеларгоній. Гудуць, пералятаючы, мухі і прамяністай стужкай свецяцца ў ясным тумане дробнага віруючага пылу. У садзе, сярод яблынь і вішань, вераб’і, шчабечучы, падымаюцца ўверх шумнымі чародкамі і клубком падаюць у траву, блізка да разамлелага дварняка; разбуджаны шумам, той падымае галаву, ляніва пацягваецца, заплюшчвае раўнадушна вочы і зноў засынае.
На павароце вуліцы, пранізліва звонячы скрынямі пустых бутэлек, паказваецца воз і набліжаецца з усё большым шумам… Бутэлькі б’юцца бакамі, падскокваюць і енчаць, як на катаванні, фурман лаецца і сячэ коней, воз звягае хаосам прарэзлівых гукаў.
Пан Яцэнты адчыняе адно акно – крывіцца, адчыняе другое – і крывіцца яшчэ больш. Глядзіць проста перад сабой, з агідай зганяе з лысіны нейкую юрлівую мушыную пару і нецярпліва прыслухоўваецца, калі гэты непрыемны гоман аціхне, дазволіўшы яму вярнуцца да дрымоты. Тым часам воз аддаляецца і знікае на рагу – зноў наступае цішыня. Пан Яцэнты зручней уладкоўваецца ў фатэлі, прыціскае да сэрца сваю ахоўную галінку, прымружвае вочы, спрабуе заснуць, але дарэмна – сон адляцеў зусім.
“Мярзотныя бутэлькі!” – вырываецца гучнае сапенне, ад якога бліжэйшыя мухі ў канвульсіях лятуць як утрапёныя.
У дадатак да гэтага шаленства і сонца праз прагалы паміж дрэвамі пачынае з цікаўнасцю даследчыка зазіраць яму ў самыя вочы. Дапраўды, не асляпляе, як раней, бо чырвоным шчытом амаль кранае далягляд, які засцілаюць дробныя празрыстыя хмаркі. Але пан Яцэнты добра разумее, што далейшай дрымоты ўжо не будзе. З пакорай, аднак, сустракае гэтае ўсведамленне, устае з фатэля і водзіць вакол прыжмуранымі вачамі.
Глядзіць уважліва на сваю збаўчую галінку, вязаныя пантофлі, іржавыя парэнчы балкона, вывучае пакутлівую эвалюцыю мух, якія сіляцца выбрацца са шклянога астрога мухалоўкі, пераводзіць заспаны яшчэ троху позірк на каляровую вечаровую зорку захаду… Сонца ўжо зайшло, і толькі апошнія яго развітальныя водбліскі страляюць з-за гарызонта каронай прамяністых стужак.
“Заўтра будзе пагода!” – ляніва думае пан Яцэнты і пачынае любавацца гэтай утульнай сіестай сярод вечаровай цішыні. Глядзіць далей троху весялейшым вокам. Спаць яму расхацелася зусім, і хоць ужо час на гарбату, але няхай там! Уставаць з фатэля, ісці ў кухню, прыспешваць Рахову з самаварам: “Эх, можа сама дадумаецца… дадумаецца несумненна…”
Яму тут вельмі добра. Навокал так ціха, спакойна, мухі дзесьці ўсе пазнікалі, на пустой вулачцы як вымецена… А тыя аблокі так цікава плывуць сярод паміраючага святла захаду, зусім як нейкія чаўны, што вяслуюць па вялікім возеры… І падымаецца ў ім нейкая блаславёная ціша, нейкае дзіўнае задавальненне без дай прычыны… “Добра пасля спёкі пасядзець на вечаровым халадку”, – заключае сабе пад нос.
Вось тут, каля гары, па-над захадам, заззяла першая зорка, мігатліва і дрыготка. За ёй – другая, трэцяя; штораз болей зорак ззяе на ясным небе і паглядае на пана Яцэнты, з паразуменнем мігаючы.
Недзе з адчыненага акна азваліся гукі фартэпіяна, ціхія, прыглушаныя адлегласцю. З імі малады, свежы жаночы голас. Спеў лагоднай хваляй расходзіцца далёка ў вечаровай цішыні.
Пан Яцэнты слухае спачатку не вельмі ўважліва, бо не захапляецца музыкай, якая, як сцвярджае, добрая толькі пры ці па абедзе. Хоць… Гэта ў цэлым нябрыдка, што тая спявае… І старанна настаўляе вуха… А спеў гучыць нейкай знаёмай, свойскай нотай, калісьці даўно чутай, нейкім журботным напамінам пра рэчы вельмі далёкія, зусім ужо чужыя за шэрагам гадоў і шматлікіх здарэнняў, але такія блізкія, інтымныя, свае, заключаныя недзе глыбока ўнутры. Але ж гэта вельмі прыгожа! І так знаёма… Слухае далей са спёртым дыханнем і з дзіўным неспакоем у сэрцы…
А спеў гучыць усё выразней сярод маўчання надыходзячай ночы. Да слухача далятаюць выразы:
O, gwiazdeczko, nowe życie
W twym promyczku wznieć,
I, jak dawniej, na błękicie
Dla mnie znowu świeć!…
Папулярная ў другой палове ХIХ стагоддзя песня „O gwiazdeczko, coś błyszczała” (словы – В. Зялінскі; музыка – К. Любамірскі). О, зорачка, новае жыццё Сваім праменьчыкам натхні І, як даўней, на небакраі Для мяне зноў засвяці!..
Раптам голас абрываецца, сола фартэпіяна, некалькі пярлістых пасажаў сплываюць сцішаным акордам – і па сурдуце пана Яцэнты цякуць вялікія, як гарох, слёзы.
Што гэта можа значыць? Адкуль гэтыя слёзы? Што гэта за спеў такі дзіўны? З водарам вясны і незабудак, духмяны, як букет свежых кветак маладосці?..
Ён ужо ведае, што гэта значыць. Тыя словы песенькі ўсё яму патлумачылі. Яны абудзілі ў яго ачарсцвелай душы даўнія ўспаміны, засыпаныя шэрым попелам старасці… Ён ведае, ён добра ведае гэтую песеньку… Бо “яна” яе калісьці спявала, яна… Блакітныя вочы, светлыя валасы, як ядвабны лён, сэрца залатое – Лёня… Каханая… Такі стары, зарослы сад, лаўка пад ліпамі, такі самы вечар летні… Ціша… Усё гэта было… Яна спявала пра “зорачку” так прыгожа, так чулліва… З такімі натхнёнымі вачамі! Парвала яму тымі вачамі сэрца ў грудзях, пад ногі сабе кінула… На вечнае каханне… Потым заручыны – таямніца перад бацькамі – спатканне, клятвы, пяшчоты сардэчныя… Мары на дваіх, захапленні, ідэалы… Сумесная праца на айчынным загоне, сярод сваіх, праца для тых цёмных, маленькіх, пазбаўленых спадчыны, ва ўзаемным мілаванні… Шчасце… Шчасце без меж.
І плывуць слёзы па звялым твары кроплямі-градам… Старэчага жалю слёзы… З імі снуецца сюжэт балючых успамінаў – жалобнае рэха памерлага сэрца…
Як даўно ўжо гэта было… Страшэнна даўно! Колькі потым было дзён і гадоў, колькі пакут і смутку, раўнадушша і нуды… Абарваў і змёў восеньскі вецер зялёнае лісце маладосці… І тую цудоўную кветку сэрца… Змёў і снегам прыцярушыў… А толькі там было шчасце… Шчасце ўсяго жыцця… Потым не – пустэча і нуда, шэрань, нікому не патрэбнае жыццё без заўтра, без мэты, без сэрца чалавечага… Без каханага сэрца жанчыны… Не далі яму Лёні: быў “дрэннай партыяй” – выдалі яе гвалтам за іншага… Аднак яна яго вельмі кахала… Малады быў, смелы, парывісты, гарачы… Ох! Як даўно!.. І як ён гэта ўсё забыў – глыбока забыў!.. Добрыя, святыя ўспаміны!..
Па нерухомым твары, як раўнадушная маска смерці, прабягае цёплы праменьчык пачуцця і дадае бляску згасламу позірку старога. А нястрыманыя слёзы ўвесь час льюцца і застываюць на дрыжачых руках шклянымі пярлінкамі.
Усё сляза імглы засцілае… Яна так спявала… Так яна яму будучыню наваражыла… Старэчая сляза сыходу… Змарнаванага жыцця… Бязлітаснай блізкай смерці… Гэта ўсё прамінула… Застаўся толькі гэты дамок, тры смутныя і цёмныя пакоі, сварлівая апека старой прыслугі… Не вернецца маладосць… І тая песенька, і каханне, і жыццё іншае… Не вернецца, не асветліць самотную, безнадзейную старасць…
Фото сайта Polona.pl
Занураны ў смутныя думкі, пан Яцэнты не бачыць, што ўжо ноч, што з бляскам зорак канкурыруюць жоўтыя агні ліхтароў і шэрагі асветленых вокнаў насупраць. Не заўважае таксама і постаці Раховай, якая паказваецца ў дзвярах кухні, глядзіць на абедзенны стол, скамянелая ад страху, а праз імгненне абрушваецца на яго цэлым патокам вымоў:
– Кара Боска з тым панам! Гэта ж пан застудзіцца, сядзеўшы так уначы на холадзе. Раса, вільгаць! Што пан сабе думае? Чыста вар’яцтва! А потым енкі і нараканні! Рахова, вытры пот! Рахова, пільнуй, няньчы, укрывай. Рахова не ўмее хворага даглядаць, Рахова ўсім павінна…
– Добра ўжо, добра, іду, – перарывае небарака пакорным спалоханым голасам, абапіраецца на плячо старой, цяжка ўстае з фатэля і, шлёпаючы пантофлямі, павольна цягнецца ў пакой.
– І гарбата ўжо гадзіну на стале – астыла, напэўна, зусім. Пана трэба як малое дзіця на кожным кроку пільнаваць, – клапатліва бурчыць баба, дробненька тупаючы за ім і замыкаючы дзверы балкона ад свежага павеву бліскучай ночы…
